عضو هیات علمی گرده تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه امام رضا(ع) در مواجهه با مخالفان خود بیش از هر چیزی بر عنصر گفت‌وگو، آگاهی‌بخشی و انتشار تفکر انتقادی تاکید داشتند، گفت: امام رضا(ع) با کسی درگیر نشد و شیوه‌های خشونت‌آمیز در پیش نگرفت اما نشان داد اندیشه‌های زیدیه، خوارج و… باطل است.
دکتر هادی وکیلی با بیان اینکه کنشگری‌های سیاسی امام رضا(ع) در چند محور قابل بررسی است، اظهار کرد: امام رضا(ع) همواره مشروعیت دستگاه خلافت عباسی را زیر سوال می‌برد. امام زمانی که جامعه از حضور امام زنده برخوردار است، حکومت را تنها حق آل پیامبر(ص) می‌دانست. امام رضا(ع) در یکی از سخنرانی‌های خود در شهر مرو در جلسه‌ای که مامون هم حضور داشت، فرمود بعد از پیامبر(ص) حکومت باید به امام علی(ع) می‌رسید؛ بعد به امام حسن(ع) و سپس هم به ائمه بعدی.
وی با بیان اینکه تمام ائمه(ع) بنا به نص الهی هر حکومتی غیر از حکومت اهل بیت(ع) را نامشروع و غصبی می‌دانستند، افزود: در گام بعدی اگر حکومت بسیار ظالم باشد و علیه اسلام دست به حرکت علنی بزند، در این صورت امام شیعه علیه آن حکومت قیام می‌کند. مانند حرکت امام حسین(ع) در مقابل حکومت یزید.
عضو هیات علمی گروه تاربخ دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: اما مامون و هارون‌الرشید در ظاهر خود را مانند یزید نشان نمی‌دادند و از خودشان چهره‌ای متدین ساخته بودند. مامون هر سال به حج و جهاد می‌رفت و به شدت ادعای مسلمانی داشت. لذا امام رضا(ع) در عین اینکه حکومت مامون را تایید نمی‌کرد اما علیه آن قیام هم نکرد.
وکیلی با بیان اینکه ائمه اطهار(ع) تنها در شرایطی می‌توانستند حکومت تشکیل دهند که جامعه آمادگی داشته باشد و مطالبه تشکیل حکومت را از امام بکند، گفت: زمان حیات امام رضا(ع) چنین موقعیتی به طور گسترده در جهان اسلام وجود نداشت و از طرف دیگر دستگاه خلافت بنی‌عباس با ظاهر متدینی که از خود به نمایش گذاشته بود، اینطور به مردم نشان می‌داد که طرفدار اهل بیت(ع) است و حکومتی مردم‌دار است اما در عمل حکومت هارون‌الرشید و مامون یکی از خشن‌ترین حکومت‌های قرون ابتدایی اسلام بود.
وی اضافه کرد: هارون و پسرش مامون صدها قیام مردمی را سرکوب کردند. زندان‌های بغداد، بصره و مدینه مملو از مخالفان حکومت بنی‌عباس بود و به خصوص علویان و شیعیان بیشتر از سایرین به جرم مخالفت با این حکومت زندانی می‌شدند و تحت شکنجه‌های بسیار فجیع قرار می‌گرفتند. نام تعداد زیادی از این شیعیان در برخی از منابع تاریخی مانند مقاتل‌الطالبین نوشته ابوالفرج اصفهانی آورده شده است.
این استاد دانشگاه افزود: بنابراین حکومت مامون علی‌رغم ظاهر زیبایی که از خود به نمایش می‌گذاشت، در پشت صحنه به شدت شیعیان و امام را شکنجه می‌داد. در چنین موقعیتی امام رضا(ع) نمی‌توانستند در کنشگری‌های سیاسی خود بیشتر پیشروی کنند چراکه در صورت پیشروی بیشتر خودشان و پیروان‌شان کشته می‌شدند. به ویژه که در آن زمان هنوز اندیشه و مکتب امام در جامعه شناخته شده نبود و مثلا هنوز حتی بیش از ۸۰ درصد مسلمانان به رسم امام رضا(ع) نماز نمی‌خواندند. این‌ها نشان می‌دهد هنوز تا زمان فراهم شدن زمینه لازم برای تاسیس حکومت به دست امام رضا(ع) راه زیادی باقی مانده بود.
چرا امام رضا(ع) راضی به پذیرش ولایتعهدی نبود؟
وکیلی در خصوص موضوع ولایتعهدی امام رضا(ع) عنوان کرد: امام رضا(ع) در آغاز ولایتعهدی را نپذیرفت و در نهایت هم با اکراه بسیار به پذیرش آن تن داد چراکه اگر امام ولایتعهدی مامون را می‌پذیرفت، این ذهنیت بین مردم جامعه شکل می‌گرفت که امام دستگاه خلافت بنی‌عباس را تایید می‌کند. لذا امام رضا(ع) چون مامون را بر حق نمی‌دانست، پیشنهاد ولایتعهدی را نمی‌پذیرفت.
وی با بیان اینکه پیشنهاد مامون در خصوص ولایتعهدی امام رضا(ع) تنها یک پیشنهاد ظاهری بود، اظهار کرد: اصلا امام رضا(ع) حدود ۲۰ سال از مامون بزرگتر بودند و قاعدتا کسی ولیعهدی را انتخاب نمی‌کند که ۲۰ سال از خودش بزرگتر باشد. بنابراین این صرفا یک پیشنهاد ظاهری از طرف مامون بود تا اگر امام قبول نکند، مامون بتواند به مردم بگوید امام رضا(ع) خود نمی‌خواهد حکومت را در دست گیرد و اگر هم امام قبول کند، مامون بتواند به مردم بگوید امام رضا(ع) حکومت ما را قبول دارد؛ پس جنبش‌های شیعیان علیه این حکومت قابل پذیرش نیست. لذا این پیشنهاد یک حرکت پیچیده‌ای از طرف مامون بود تا بتواند در هر حالت نفع خود را از تصمیم امام ببرد.
عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: در نهایت در شرایطی که مامون امام رضا(ع) را تهدید به قتل کرد، ایشان پیشنهاد ولایتعهدی را پذیرفت و به جامعه اطلاع داد که این پیشنهاد را تحت فشارها و تهدیدهای مامون قبول می‌کند. همچنین امام رضا(ع) اعلام کرد به شرطی پیشنهاد ولایتعهدی را می‌پذیرد که در هیچکدام از امور حکومت دخالت نکند تا کارهای ظالمانه حکومت بنی‌عباس به پای ایشان نوشته نشود. به طور کلی امام هر کاری کرد تا اجازه ندهد مامون از موقعیت ولیعهد بودن ایشان به نفع خود استفاده کند.
وکیلی اضافه کرد: در گام‌های بعدی امام رضا(ع) این موقعیت جدید و انتصاب خود به عنوان ولیعهد را به یک فرصت برای پیشبرد اهداف خود تبدیل کرد. مثلا امام رضا(ع) در عین حال که حکومت مامون را تایید نمی‌کرد اما از این موقعیت برای انتشار و تبلیغ آموزه‌های مکتب اهل بیت(ع) استفاده می‌کردند. امام مکررا در شهر مرو سخنرانی و مناظره و جامعه فرهیختگان را به تشیع دعوت می‌کرد تا همه بفهمند مکتب تشیع حق است. این کار باعث شد بسیاری از نویسندگان، شعرا و خطبا به تبلیغ مکتب شیعه بپردازند. یعنی حالا این امام بود که امکانات حضور در حکومت بنی‌عباس را به استخدام خود درآورد.
وی افزود: در اینجا بود که مامون متوجه شکست نقشه خود شد و تصمیم گرفت مناظره‌هایی را در مقابل امام رضا(ع) برگزار کند اما در این مناطرات هم شکست می‌خورد و امام رضا(ع) با استفاده از علم الهی خود پیروز می‌شد که این موضوع نیز باعث ترفیع جایگاه امام و نزول جایگاه مامون در نزد مردم شد. سپس مامون تصمیم به حذف امام رضا(ع) گرفت و دیگر حتی به ایشان اجازه اقامه نماز جمعه و نماز باران هم نمی‌داد و در نهایت هم ایشان را در شهر توس به شهادت رساند.
نحوه مواجهه امام رضا(ع) با مخالفان خود
این استاد دانشگاه همچنین در خصوص نوع مواجهه امام رضا(ع) با مخالفین خود بیان کرد: مخالفان امام تنها به اعضای بدنه حکومت بنی‌عباس خلاصه نمی‌شد و در خارج از حکومت هم افرادی با ایشان مخالفت داشتند. مثلا خوارج، برخی از افراد تندروی سایر فرق، بخشی از جامعه غالی(غلوکننده) شیعه، فرقه واقفیه و جریان زیدیه که خواهان قیام مسلحانه و خشونت‌آمیز از طرف امام بودند، همگی از مخالفان امام رضا(ع) و خط مشی ایشان محسوب می‌شدند.
وکیلی با بیان اینکه امام رضا(ع) در مواجهه با مخالفان خود بیش از هر چیزی بر عنصر گفت‌وگو، آگاهی‌بخشی و انتشار تفکر انتقادی تاکید داشتند، گفت: امام بر مبنای گفت‌وگو، گسترش علم و آگاهی و نقد منصفانه و عالمانه اندیشه مخالفان خود با آنان برخورد می‌کرد.
وی با اشاره به مردم‌دار بودن امام رضا(ع) عنوان کرد: هیچکدام از حکومت‌های ظالمانه از جمله حکومت بنی‌عباس توجهی به مردم نداشتند؛ در حالی که امام رضا(ع) به شدت مردم‌دار بود و در برابر مردم تواضع داشت. گروه گروه مردم به دیدار امام رضا(ع) می‌آمدند و ایشان مانند یک انسان عادی کنار آنان می‌نشست و توام با محبت و مهربانی رفتار می‌کرد و این رفتار مردمی ایشان از اعتقادات‌شان نشات می‌گرفت. باور امام رضا(ع) این بود که ۵۰ درصد عقلانیت در مدارا با مردم است و در عمل هم این را تحقق بخشیده بود و همین باعث شد حتی اگر افراد با اندیشه امام آشنایی ندارند هم عمل امام برایشان حجت شود.
منبع :ایسنا
