رشد جمعیت، افزایش بی رویه خودرو‌ها و گسترس شبکه حمل ونقل، آب وهوای نیمه خشک، کاهش بارندگی، احتراق سوخت منابع مانند نیروگاه‌های برق، فرایند‌های صنعتی شامل فعالیت کارخانه‌ها و دفع نادرست مواد زائد همچون سوزاندن زباله در فضای باز و بسیاری موارد جزئی‌تر روزبه روز معضل آلودگی هوای شهری مانند مشهد را پیچیده‌تر می‌کند. از طرفی فضای سبز از عوامل مؤثر در تولید اکسیژن، کاهش گرد و غبار هوا، جلوگیری از فرسایش خاک و کاهش تبخیر از سطح خاک است، اما از سوی دیگر کاشت و نگهداری این فضا نیازمند آبیاری مداوم است و تأمین منابع آبی یکی دیگر از عوامل محدودکننده گسترش این فضا به شمار می‌رود.
بر اساس تجربیات جهانی، یکی از راهکار‌های اساسی غلبه بر این مشکل، استفاده از پساب تصفیه شده فاضلاب است و ابتدای اسفند امسال هم برای اولین بار در کشور تصفیه خانه فاضلاب محلی (لوکال) چهل بازه به عنوان پیشرفته‌ترین تصفیه خانه غشایی در مشهد به طور رسمی بهره برداری شد تصفیه خانه غشایی، یک روش برای تصفیه فاضلاب است که در آن برای جداسازی، از میکروارگانسیم‌ها استفاده می‌شود.
در واقع غشای این موجوداتِ زنده بسیار ریز، به عنوان فیلتر‌هایی عمل می‌کنند ک جریان آب را عبور می‌دهند و جامدات معلق و مواد دیگر را جذب می‌کنند.. سیدمحمدهادی برهانی، معاون تأمین و توزیع منابع آبی شهرداری مشهد، به عنوان یک کارشناس مسئول درباره اهمیت احداث تصفیه خانه فاضلاب، مشکلات پیش رو و برنامه‌های آینده سخن می‌گوید.
پیش از اینکه وارد جزئیات راه‌اندازی این تصفیه‌خانه شویم، توضیح بدهید که فضای سبز شهر ما اکنون در چه سطحی است و چه حجمی از آب را مصرف می‌کند که به ایجاد تصفیه‌خانه‌های فاضلاب نیاز دارد؟
برای دانستن وضعیت وخیم امروز، باید از تاریخچه مشهد بدانید. چندهزارسال پیش مردم به هوای بارندگی و آبادی در این منطقه ساکن شدند و به‌تدریج شهر توسعه پیداکرد، اما وضعیت جغرافیایی امروز، با جمعیت آن متناسب نیست. اکنون در دشتی قرار گرفته‌ایم که سال‌هاست با ظرفیت محدود آب روبه‌روست. با این ظرفیت، شهر باید درنهایت ۲ میلیون نفر جمعیت داشته‌باشد، درحالی‌که اکنون بیش از ۳ میلیون ساکن و بر اساس آمار استانداری، هرسال ۲۵ میلیون مسافر و زائر دارد. در سال‌های اخیر هم روش‌های مختلفی برای رساندن آب به مشهد پیشنهادشد، اما چاره اصلی نبود. هرچقدر که شهر با کمبود آب روبه‌روست، ما نیز در شهرداری مشهد و برای آبیاری فضای سبز به همان میزان تحت‌تأثیر کمبود منابع آبی هستیم.
فضای سبزدر مالکیت شهرداری مشهد اکنون در حدود ۵۶۱۴ هکتار بدون در نظرگرفتن فضای سبز در اختیار مردم و بخش خصوصی است. مجبوریم از منابع آبی موجودمان استفاده کنیم. بخشی از منابع آبیاری ما چاه‌ها هستند که تا حدی می‌توان از آن‌ها برداشت کرد و هنگامی که به آب شور می‌رسند، برای آبیاری مناسب نیستند. دوم روان‌آب‌هاست که با این میزان بارندگی کم و نبود فضای مناسب، امکان ذخیره آن وجودندارد. بهترین راه‌حل این مشکل تصفیه محلی (لوکال) فاضلاب است که آب لازم برای فضای سبز را به چرخه بازگرداند.
هزینه راه‌اندازی این تصفیه‌خانه و فضای درنظر گرفته‌شده برای آن چقدر است؟
تصفیه‌خانه در زمین ۲ هزارمتری بناشده‌است. با این مجموعه احتساب ارزش زمینی که شهرداری در انتهای بولوار دانشجو به آن اختصاص داده و آورده شرکت که تجهیزات را از اروپا وارد کرده است و همچنین نیروی انسانی، درمجموع حدود ۸۵ میلیارد تومان هزینه داشته است. البته با توجه به اینکه این پروژه از اسفند سال ۹۶ آغاز شده، در آن زمان و با آن قیمت دلار، هزینه‌ها به این شکل تمام شد و اگر اکنون قصد اجرای آن را داشتیم، مبلغ گزافی بود که اجرای آن را سخت یا شاید غیرممکن می‌کرد.
تصفیه‌خانه چهل‌بازه با اجرای روش «ام‌بی‌آر» یک ابرپروژه و یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های تصفیه فاضلاب در دنیاست. مهم‌ترین ویژگی آن هم دراختیارگرفتن کمترین فضا با وجود دستگاه‌های خاص است. مسئله مهمی که در تصفیه فاضلاب وجود دارد، این است که باید تا حدی میکروب‌زدایی و پالایش شود که وقتی پارک‌ها را آبیاری می‌کنیم، در صورت تماس شهروندان با آن، هیچ‌کدام از آلودگی‌ها منتقل نشود.
تصفیه‌خانه‌های دیگری هم در مشهد وجوددارد؟ با توجه به اینکه این تصفیه‌خانه اولین در کشور است، تصفیه‌خانه‌های قبلی ارتباط یا شباهتی با این نوع تصفیه‌خانه دارند؟
تصفیه‌خانه‌های موجود در مشهد در اختیار شرکت آب‌وفاضلاب قرار دارند که با نام اولنگ، پرکندآباد شماره یک و پرکندآباد شماره ۲ و خین‌عرب چندسالی است که راه‌اندازی شده‌اند و درحال تصفیه پساب برای تخلیه در رودخانه یا مصارف کشاورزی هستند، اما کیفیت آب‌های تصفیه‌شده در آنجا برای آبیاری فضای سبز مناسب نیست.
تصور بسیاری از افراد این است که هر آب غیرقابل‌شربی برای آبیاری فضای سبز مناسب است. شاخصی برای این کار وجوددارد؟
همان‌طور که گفتم، آب تصفیه‌شده در تصفیه‌خانه‌های شرکت آب‌وفاضلاب برای فضای سبز مناسب نیست. به همین دلیل آبیاری فضای سبز تا‌به‌حال ۷۰ آب شرب انجام می‌شده‌است. برخلاف تصور شما، فضای سبز نیاز به آب تصفیه‌شده با کیفیت خاصی دارد. نکته جالب اینکه تا پیش از این هیچ شاخصی برای تعیین استاندارد پساب فضای سبز در ایران تعیین نشده‌بود و تیم کارشناسی ما در شهرداری مشهد موفق شد استانداردهای مناسب را تعریف کند. از این روی به سمت تولید پسابی رفتیم که برای آبیاری مناسب باشد و تحقیق و بررسی برای راه‌اندازی این تصفیه‌خانه را از اسفند سال ۱۳۹۶ آغازکردیم.
با این اوضاع و برای پوشش‌دادن آبیاری این حجم از فضای سبز، چند تصفیه‌خانه لوکال دیگر در شهر مشهد نیاز است؟ آیا برای آن‌ها برنامه‌ای در دست تدوین دارید؟
میزان آب مصرفی ما برای آبیاری فضای سبز در مشهد سالیانه ۲۰ میلیون مترمکعب است. نقطه هدف ما تصفیه‌خانه است. به‌طور طبیعی وقتی تصفیه‌خانه‌ها وارد مدار شوند هم میزان برداشت‌ها از منابع زیرزمینی کاهش پیدا می‌کند و هم از فاضلاب‌ها بهره‌برداری صحیح می‌شود.
میزان تولید تصفیه‌خانه کال چهل‌بازه حدود ۵۰ لیتربرثانیه، معادل ۴۳۲۰ مترمکعب در شبانه‌روز پیش‌بینی شده است که برای سال آبی ۱۴۰۰ برخی از نگرانی‌های ما را برطرف خواهدکرد. بنا داریم یک فاز از ۳ فاز تصفیه‌خانه دیگر را تا پایان بهار ۱۴۰۰ در منطقه سیدی و در مجاورت پارک غدیر راه‌اندازی کنیم که در شبانه‌روز ۱۴۰ لیتربرثانیه تولید خواهدداشت. ۲ فاز دیگر آن نیز تا پایان سال آینده تکمیل می‌شود و وارد مدار خواهدشد.
برنامه‌ریزی دیگر مربوط به تصفیه‌خانه خین‌عرب شرکت آب‌وفاضلاب است که قرار است یک فرایند تصفیه تکمیلی به آن اضافه کنیم تا برای آبیاری فضای سبز مناسب باشد و در سال چیزی حدود ۶ میلیون مترمکعب، بیش از ۲۰۰ لیتربرثانیه را برای ما تولیدکند.
برنامه‌ریزی برای ۲ تصفیه‌خانه دیگر انجام شده، محل زمین، میزان تولید و طرح اولیه هم آماده است و در نیمه دوم سال آینده عملیات اجرایی ساخت آن را آغاز می‌کنیم که در سال ۱۴۰۱ به بهره‌برداری می‌رسد.
مسئولیت اجرای تصفیه‌خانه با بخش خصوصی است یا شهرداری؟
نظام قرارداد‌های دولتی ۲ شکل مختلف دارد؛ یکی اینکه خودمان طرح را تهیه می‌کنیم و به پیمانکار می‌سپاریم که آن را اجراکند و به آن «ای‌پی‌سی» گفته می‌شود. نوع دیگر قرارداد به نام «بی‌اوتی» مشهور است که بر اساس آن، شرکت معتبری که توان مالی و فنی برای احداث تصفیه‌خانه را دارد، انتخاب می‌شود، طرح را تهیه و اجرا می‌کند و شهرداری خرید تولیدات آن را تضمین می‌کند. افتتاح تصفیه‌خانه کنونی هم توسط چنین پیمانکاری اجراشده است و تا ۱۵ سال آب تولیدشده را خواهیم خرید. پس از آن پروژه را به شهرداری تحویل خواهندداد. قرارداد سیدی هم به همین شکل است، اما قرارداد تصفیه‌خانه تکمیلی خین‌عرب از نوع «ای‌پی‌سی» است.
مشکلات دیگر گسترش فضای سبز مشهد چیست؟
برای آبیاری فضای سبز هر منطقه، چون هنوز تصفیه‌خانه مستقلی وجودندارد، مشکل آب‌رسانی داریم. البته سعی کردیم این مشکل را با طرحی اجرایی کنیم که بر اساس آن یک شبکه مستقل آبیاری فضای سبز برای هر خانه ایجاد کنیم، اما اجرای آن هزینه‌بر و زمان‌بر است و شهروندان باید برای آن حوصله کنند. در غیراین‌صورت هیچ راه‌حلی وجودندارد. هم‌اکنون برای این کار از تانکر‌های آبیاری استفاده می‌کنیم که مخاطراتی دارد، اما باید به‌سوی لوله‌کشی پیش برویم. اکنون مناطق ۱۰ و ۱۲ شهرداری این لوله‌کشی را دارد. برای مناطق دیگر هم در سال همزمان که بحث تأمین منابع آبی را بررسی می‌کنیم، بحث توزیع شبکه آبیاری را در شهر اجرایی خواهیم کرد.
تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌های شهرداری برای حفظ و گسترش فضای سبز همچنان ادامه دارد، درست است؟
که در اقداماتی که برای اولین‌بار در کشور انجام می‌دهیم، الگو می‌شویم، اما با دشواری‌هایی هم روبه‌رو هستیم. باتوجه به کاهش بارش‌ها و پایین‌آمدن آب‌های سطحی و شدت آلودگی هوا، سعی می‌کنیم فضای سبز را حفظ کنیم و برای تأمین آب آن از همه روش‌های روز دنیا کمک خواهیم گرفت که بودجه کلانی نیاز دارد. از سوی دیگر، مسئله مهم در افزایش سطح زیر پوشش فضای سبز شهر مشهد محدودیت زمین و مکان است. شما بگویید در محدوده مرکزی شهر، حرم مطهر، میدان شهدا، تقی‌آباد و احمدآباد کجا زمینی برای کاشت درخت وجوددارد؟ مسئله تملک هم با این هزینه‌های گزاف در توان شهرداری و عملی نیست؛ بنابراین توسعه فضای سبز را باید به پیرامون شهر بکشانیم. البته در سال‌های اخیر با اجرای فضا‌های سبز خطی، کاشت درخت و پرچین در حاشیه بولوار‌ها تا حدی به این اهداف نزدیک شدیم.
منبع: شهرارا
