میهمانان نوروزی امام‌رضا (ع) در نوروز چه چیز‌هایی به‌عنوان سوغاتی خریده‌اند؟ چه نظری درباره بازار مشهد دارند؟ و اساسا بازار سوغات مشهد چه ظرفیت‌ها و چالش‌هایی دارد؟
بیست روز تلاش شبانه‌روزی دستگاه‌های متولی، تردد پلاک‌های غیرمشهد در خیابان‌ها، ترافیک دور حرم و هتل‌هایی با ظرفیت تقریبا تکمیل، همگی صحنه‌های آشنایی است که از روز‌های شلوغ زیارتی نوروز ۱۴۰۴ پیش چشممان قرار داشته است. حالا با فروکش کردن تدریجی روز‌های شلوغ زیارتی نوروز و در شرایطی که میهمانان بهاری امام‌هشتم (ع)، به شهر و دیارشان بازگشته‌اند، وقت آن شده است که یک گام جلوتر بگذاریم و فراتر از این مظاهر آشکار یک شلوغی زیارتی، دستاورد‌ها و تبعات حضور حدود ۶ میلیون زائر را در شهرمان بررسی کنیم.
اینکه میهمانان نوروزی امام‌رضا (ع) در نوروز چه چیز‌هایی به‌عنوان سوغاتی خریده‌اند، چه نظری درباره بازار مشهد دارند و اساسا بازار سوغات مشهد چه ظرفیت‌ها و چالش‌هایی دارد، موضوعی است که در این گزارش زیر ذره‌بین ما قرار گرفته است.
سوغات بی هویت
مهدی ملاحی، زائر اهل برازجان از استان بوشهر، در قالب یک سفر هشت روزه به مشهد مشرف شده است. او درباره سوغاتی که از مشهد برای دوستان و اقوام خود خریداری کرده است، می‌گوید: به نظرم یکی از چیز‌هایی که درباره شهر شما خیلی توی ذوق می‌زند، این است که سبد سوغات اینجا اصالت ندارد. به عبارت دیگر، مثلا وقتی شما به اصفهان می‌روید، می‌دانید که انواع صنایع دستی، خاص آنجاست، اما مشهد که بیایید، سوغاتی انحصاری اینجا تقریبا وجود ندارد.
زعفران و زرشک که دراصل سوغات تربت حیدریه و قائنات است، خشکبار، نبات، ادویه جات و انگشتر نقره هم که همه جا پیدا می‌شود، این مهر و تسبیح و سجاده را هم از قم می‌توان خرید، پس سوغات مشهد دقیقا چیست؟ چه چیزی در شهر شما تولید می‌شود که بتوانید به من بگویید اگر آن را تهیه کنم و به شهرمان ببرم، وقتی به آن نگاه کنم، یاد مشهد و امام رضا (ع) بیفتم؟
بازار‌های کسل کننده
زهراسادات حسینی، اهل شهرکرد از استان چهارمحال وبختیاری است که به همراه همسر و دو فرزند خود، در سفری سه روزه به مشهد آمده است. او با انتقاد از محدودیت تنوع در سبد سوغات زائر بیان می‌کند: این دومین بار است که من به مشهد می‌آیم و هنوز هم این سؤال در ذهنم بی جواب مانده است که واقعا این همه مغازه دور حرم، چطور امرارمعاش می‌کنند؟ [با خنده].
آخر ما هربار که از حرم بیرون می‌آییم و قصد می‌کنیم در بازار چرخی بزنیم، با خرید از اولین مغازه همه خریدهایمان را انجام می‌دهیم و به هتل برمی گردیم؛ چون یا زعفران و هل و زرشک و خشکبار و ادویه جات می‌خواهیم یا انگشتر و مهر و تسبیح و سجاده. همه این اقلام را هم در یک یا حداکثر دو مغازه می‌توان پیدا کرد.
بحث اصلی من همین است؛ اینکه بازار‌های مشهد هیچ جذابیتی ندارند و برخلاف میدان امام اصفهان که بازدید از آن یک روز کامل طول می‌کشد و هزار جور سوغاتی متفاوت و متنوع می‌توانید از آن تهیه کنید، در مشهد به جز همین چند قلم هیچ چیز ویژه و جذابی در بازار‌ها انتظارتان را نمی‌کشد.
تفاوت قیمت؛ از زمین تا آسمان
مصطفی بکایی، اهل مریوان از استان کردستان است که در نوروز امسال به زیارت حرم مطهر رضوی مشرف شده است. او با اشاره به تفاوت قیمت بسیار در اقلام مختلف سبد سوغات زائر مشهد می‌گوید: واقعا ما نمی‌دانیم در این وضعیت بازار مشهد چه کار کنیم؛ چون وقتی به بازار سر بزنید، می‌بینید در یک قلم ثابت از اقلام سوغاتی همچون زعفران، زرشک، هل یا ادویه جات، تفاوت قیمت از اول بازار تا آخر بازار وحشتناک است؛ مثلا در همین زعفران شما، امروز سرگل کیلویی ۱۲۵ میلیون تومان را هم می‌بینید، درحالی که چهارتا مغازه پایین‌تر دارد سرگل کیلویی ۸۸ میلیون تومان را عرضه می‌کند.
حالا این را بگذارید کنار خبر‌های متعددی که دوسه سال است در رسانه‌ها منتشر می‌شود که پشت سرهم، کارگاه‌های تولید زعفران تقلبی را در مشهد کشف و پلمب می‌کنند. آدم نمی‌داند چه کار کند. ما که کارشناس زعفران نیستیم؛ می‌آییم خرید می‌کنیم و می‌رویم، اما با این وضعیت، آدم نمی‌داند این جنس گران، بیهوده گران است یا آن جنس ارزان، جعلی. خلاصه این تفاوت قیمت ها، حسابی ما را کلافه کرده است.
سوغات خارجی مشهد
فائزه تاج بخش، اهل بابل از استان مازندران است که در یک سفر ده روزه، نوروز امسال به مشهد آمده است. او بیان می‌کند: این اولین بار است که من به مشهد مشرف شده‌ام. خاطره‌ای در جریان خرید از بازار خیابان شیرازی برایم پیش آمد که کلی خندیدم، اما واقعا جای بحث و تأسف دارد. رفتم برای خودم و مادرم و خواهرانم چادر و سجاده بخرم. به فروشنده گفتم جنسی می‌خواهم که اصل مشهد باشد تا بعدا هربار نماز خواندم، یاد امام رضا (ع) بیفتم.
چند مدل سجاده و چادر آورد. چادر‌ها که همه یا کره‌ای بود یا تولید نساجی بروجرد. از خرید چادر منصرف شدم و فقط از بین مدل‌های سجاده چندتا را برداشتم. به هتل که برگشتم، دیدم روی مارک سجاده نوشته است ساخت چین! [با خنده]. من نمی‌دانم یعنی ما این قدر عرضه نداریم که اینجا در مشهد، یک مسلمان به مسلمان دیگر، جنسی را می‌فروشد که یک غیرمسلمان از کشوری دیگر تولید کرده است؟
جای خالی صنایع دستی
مهدی قانعی، زائر نوروزی بارگاه مطهر امام هشتم (ع) از تهران است. او با تأکید بر اینکه از حدود دوازده سال قبل، هر سال به مشهدالرضا (ع) مشرف شده است، بیان می‌کند: از وضع سوغات فروشی‌های مشهد می‌پرسید؟ باید بگویم که بی خبرم؛ چون سال هاست که به جز فروشگاه ویژه آستان قدس رضوی در باب الجواد (ع)، از هیچ مغازه‌ای در مشهد سوغاتی نخریده‌ام. چرا؟
چون ایراد بزرگ سوغاتی‌هایی که در بازارهایتان می‌فروشید، این است که همه جزو اقلام مصرفی است. یعنی آدم تا چند وقت از زعفران و هل و زرشک و خشکبار و ادویه در غذا و مصرف روزانه استفاده می‌کند و بعد از چند وقت تمام می‌شود. این خیلی بد است. من دوست دارم از مشهد چیزی سوغات ببرم که بتوانم بگذارم یک گوشه خانه و با دیدن آن تا همیشه یاد امام رضا (ع) بیفتم. این نیاز به طور جدی وجود دارد که بروید سمت تولید صنایع دستی. اخیرا یک مجسمه‌هایی باب شده از گنبد و گلدسته امام رضا (ع) یا حتی همین صنایع دستی سنگی با سنگ «هرکاره». چقدر این‌ها زیباست! به نظر من، باید سوغاتی ماندگاری داشته باشیم و غیرمصرفی باشد.
هرچه سبک تر، بهتر!
زینب السعلو، زائر غیرایرانی امام رضا (ع)، از کشور عراق است. او که در حاشیه پیگیری فرایند درمان پدرش به مشهد آمده است، بیان می‌کند: محرم پارسال که برای مرحله اول جراحی چشم پدرم به مشهد آمدیم، بااشتیاق به بازار رفتم و کلی خرید کردم. ما عشیره‌ای زندگی می‌کنیم و براساس رسم ورسوم باید برای بسیاری از اقوام سوغاتی ببریم.
من هم به جز زعفران و ادویه و خشکبار، دوازده قواره چادر و سجاده و دو قطعه قالیچه دستباف کوچک خریدم، اما یک مشکل سوغات مشهد این است که در هنگام خرید باید همیشه حواستان به وزن باشد؛ چون موقع برگشت اگر حداکثر بار بیشتر از سی کیلو باشد، اجازه پرواز نمی‌دهند.
ما که به قصد بیست روز و بیشتر به مشهد می‌آییم، بار خودمان از اول زیاد است؛ برای همین فقط حدود چهار تا پنج کیلوگرم فضا برای سوغاتی باقی می‌ماند. کاش برای این موضوع هم فکری کنید. سوغاتی هایتان در بخش غیرخوراکی اگر سبک‌تر باشد، زائر غیرایرانی بیشتر می‌تواند خرید کند.
اجاره بها؛ تعیین کننده قیمت
سیدمرتضی سادات رضوی، یکی از زعفران فروش‌های باسابقه مشهد در خیابان امام رضا (ع) است. درباره تفاوت قیمت اقلام سوغاتی و نبود نظام نرخ گذاری در این حوزه که از او سؤال می‌کنیم، پاسخ می‌دهد: بله؛ قیمت‌ها متفاوت است. می‌دانید چرا؟ چون اجاره‌ها متفاوت است.
ما جزو معدود کسبه این خیابان هستیم که خودمان مالکیم، اما برای همکارانی که در همین راسته، بالاتر و پایین‌تر مغازه دارند، اجاره ماهیانه یک مغازه دوازده متری از ۲۵۰ میلیون تومان رسیده است به ۴۰۰ میلیون تومان و برای متراژ‌های بالاتر به مراتب بیشتر است. اینکه می‌گویم، مربوط به همین پارسال است!
حالا در این شرایط، کاسب مجبور می‌شود روی جنس بکشد و آن را گران‌تر دست مردم بدهد. مشتری‌ها هم اکثرا زائر و میهمان آقا امام رضا (ع) هستند. خب، خیلی زشت است؛ مهمان آقا بیاید، زعفران سرگل کیلویی ۱۰۰ تومان را ۱۱۰ تومان بخرد و بعد، حس بدی هم به سوغات مشهد پیدا کند. کاسب هم بی گناه است، اما بالاخره وضع خراب بازار، اینجا گریبان زائر گرامی آقا را هم می‌گیرد.
جنس اصل، خیلی گران است!
ناصر مکرم، فروشنده یک فروشگاه عرضه لباس در خیابان شیرازی است که در فروشگاه او در نزدیکی مدرسه نواب، اقلام سوغاتی خاص همچون مهر، تسبیح، انگشتر و سجاده هم فروخته می‌شود. او تأکید می‌کند که اگرچه بسیاری از فروشنده‌ها به اصل نبودن اجناس آگاهی دارند، اما در نبود جنس اصل مشهدی، چاره‌ای جز عرضه محصولات غیربومی و حتی چینی باقی نمی‌ماند.
این فروشنده اقلام سوغاتی بیان می‌کند: فکر می‌کنید ما نمی‌دانیم که مثلا این سجاده که دست مشتری می‌دهیم، اساسا مشهدی نیست و محصول چین است؟ البته که می‌دانیم، اما وقتی بین یک سجاده تولید چین با قیمت فروش ۱۴۰ هزار تومان و یک سجاده دست دوز اصل با قیمت یک میلیون تومان قرار بگیرید، معلوم است کدام را ترجیح می‌دهید. مردم هم همین را ترجیح می‌دهند.
زائر‌هایی که بتوانند سجاده یک میلیون تومانی بخرند، خیلی کم هستند. همین می‌شود که ما هم از روی ناچاری می‌رویم سراغ جنس چینی و مشتری هم چشمش را می‌بندد تا محصول چین را جای سوغات مشهد به شهر خود ببرد.
بازار؛ رویگردان از نوآوری
علی اصغر گرامی، مدیرعامل شرکت فرهنگی هنری ربیع که تولیدکننده محصولات صنایع دستی با محوریت حرم مطهر رضوی است، در گفت‌و‌گو با خبرنگار ما، از وجود انحصارطلبی‌های گسترده در بازار سوغات مشهد گلایه می‌کند و می‌گوید: بنده به جرئت می‌توانم به شما بگویم که یک مافیای بزرگ در بازار سوغات مشهد وجود دارد.
ما از نزدیک، تجربه دست وپنجه نرم کردن با این مافیا را داشته‌ایم؛ همان طور که در سال ۱۳۹۶ تولید را آغاز کردیم و کارمان به جایی رسید که شهیدسلیمانی توصیه کرد در کنگره شهدای کرمان، محصولات ما را به خانواده شهدا تقدیم کنند و با استقبال گسترده هم مواجه شد، اما در نوروز ۱۳۹۹ باخبر شدیم که بازاریان از عرضه صنایع دستی شرکت ما منع شده‌اند.
همین الان حجم زیادی از جنس‌های ما در انبار‌ها خاک می‌خورد و با وجود علاقه مردم و نیاز بازار، در آستانه ورشکستگی هستیم. می‌دانید چرا؟ چون اگر صنایع دستی وارد چرخه سوغات مشهد شود، کاروکاسبی خیلی از کسبه قدیمی از رونق می‌افتد. در بازار امروز سوغات مشهد، علاقه‌ای به کار‌های نو وجود ندارد و عقب ماندن و درجا زدن، آفت رایج این بازار شده است.
پاسخگویی نیست!
در جست وجوی آماری درباره وضعیت بازار سوغات مشهد، فرصت‌های شغلی فعال در حوزه تولید سوغات و اینکه چند نفر در این عرصه مشغول کار هستند، ناچار شدیم با مدیران سه اداره کل، یک سازمان و حتی معاونت فرهنگی، اجتماعی و زیارت استانداری گفت‌و‌گو کنیم.
درنهایت نیز پاس کاری میان شش مدیرکل، مسئول و معاون بی نتیجه بود و مدیران ادارات کل کاروتعاون، تأمین اجتماعی، میراث فرهنگی و معاون استاندار، داده‌ای را دراختیار ما قرار ندادند. گویا حوزه سوغات یک مقوله میان بخشی است و هرکدام از نهاد‌های مسئول، بخشی از کار را برعهده دارند. به نظر می‌رسد همین نبود متولی خاص و جامع در این حوزه، نقطه آغازی بر هرج ومرج بی پایان در سبد سوغات زیارت باشد.
منبع : شهرآرا
