۲۸ اردیبهشت ماه در تقویم رسمی ایران به نام ریاضی دان، فیلسوف، ستاره شناس و شاعر پرآوازه قرن پنج هجری قمری حکیم خیام نیشابوری نام گذاری شده است.
هرسال از ۲۶ تا ۲۸ اردیبهشت برنامه هایی در بزرگداشت این اندیشمند و هنرمند بزرگ با حضور محققان و استادان برجسته جهت بررسی ابعاد مختلف شخصیت و آثار خیام برگزار می شود.
ابوالفتح غیاث الدین عمربن ابراهیم خیام نیشابوری معروف به خیام در سال ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور همزمان با دوره زمامداری سلجوقیان به دنیا آمد و برخی شهرت وی را به خیام به خاطر شغل خیمه دوزی پدرش دانسته اند.
وی از شاگردان برجسته استاد خواجه ابوالحسن انباری و امام موفق نیشابوری بود که در نزد آنان دروس مقدماتی، هندسه، ریاضیات، حکمت و عرفان را آموخت.
خیام در ۲۲ سالگی به سمرقند رفت و کتاب معروفش تحت عنوان ‘جبر و مقابله’ را به رشته تحریر درآورد و در ۲۵ سالگی نیز رساله‌ای درباره جبر و موسیقی تالیف کرد.
وی پس از سمرقند به اصفهان رفت و طی ۱۸ سال اقامت در این شهر در رصدخانه ای که به دستور ملکشاه تاسیس شده بود به انجام تحقیقات نجومی پرداخت.
رباعیات خیام برای نخستین بار توسط ‘ادوارد فیتز جرالد’ به انگلیسی ترجمه و به جهانیان معرفی شد که نام او را در ردیف هومر، شکسپیر، دانته و گوته چهار شاعر بزرگ جهان قرار داد.
رباعیات خیام تاکنون به زبانهای انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، اردو، عربی، ایتالیایی، ترکی، روسی، دانمارکی، سوئدی، نروژی، اسپانیایی، پرتغالی، لاتین، چینی، هندی، ارمنی، ژاپنی، یونانی، چک، اسپرانتو، هلندی، مجاری، گالیک، گجراتی، صربی، کاتالان، کردی و ازبکی ترجمه شده است.
قدیمی ترین نسخه رباعیات منسوب به خیام، نسخه ادبی آکسفورد به سال ۸۶۵ در شیراز است که ۱۵۸ رباعی دارد و سه قرن پس از خیام جمع‌آوری شده است.
ظاهرا نخستین فردی که در ایران به فکر تعیین و تفکیک رباعیات اصیل خیام افتاد غلامرضا رشید یاسمی بود. او در نسخه خود که در سال ۱۳۰۳ منتشر کرد از بین ۳۴۰ رباعی منتسب به خیام ۲۴۰رباعی را قابل قبول دانست.
اما عضو هیات علمی و استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد نیشابور به خبرنگار ایرنا گفت: تعداد رباعیات متعلق به خیام ۳۲ رباعی بیشتر نیست که برخی تعداد آن را تا ۶۴ عدد نیز دانسته اند.
مهدی نوروز افزود: در کتاب چهارمقاله نظامی عروضی سمرقندی به شخصیت شاعر خیام اشاره ای نشده و تنها دو بار از او با عنوان ‘خواجه امام عمر’ و ‘حجت الحق’ یاد کرده است.
وی اضافه کرد: به مرور زمان بر تعداد رباعیات منسوب به خیام اضافه شده و امروز تعدادی از آنها در مختارنامه عطار نیز موجود است که به طور قطعی متعلق به خیام نیشابوری نیست.
او ادامه داد: با وجود گذشت قرن ها اشعار و اندیشه خیام هر روز تازگی و طراوت بیشتری پیدا کرده و مخاطبان بیشتری در سراسر جهان پیدا می کند که نشان دهنده طراوت و تازگی اندیشه خیام است.
عضو هیات علمی و استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه نیشابور نیز به خبرنگار ایرنا گفت: این که شاعران آثارشان را به نام افراد مشهور می کرده اند تا باقی بماند مسبوق به سابقه است و در اشعار عطار که همشهری خیام است نیز این موضوع وجود دارد.
فاطمه مجیدی افزود: جنبه اعتراضی در اشعار خیام نیز سبب شده تا این نوع رباعیها که در منبع آن جای شک و تردید است به نام خیام ثبت شود.
وی ادامه داد: نیشابور از قرن سوم هجری بزرگترین مرکز فرهنگی جهان اسلام محسوب می شده و به نوعی تریبون نظام و حکومت حاکم نیز بوده است و نحله های مختلف مذهبی در نیشابور صاحب پایگاه اجتماعی و پیروان خود بوده اند و به نوعی وضعی مشابه اصفهان در دوره صفویه داشته است که موجب می شده آتش اختلافات فرقه ای در نیشابور تشدید و عرصه بر آزادی خواهانی همچون خیام تنگ شود.
استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه نیشابور تاکید کرد: شخصیت شاعرانه خیام نسبت به تعداد اشعارش در مقایسه با سایر شاعران در ایران و جهان بسیار شناخته شده تر است ولی هنوز در حوزه نجوم و فلسفه شخصیت خیام نیازمند تحقیق و پژوهش بیشتر دارد.
خیام به فرمان ملکشاه سلجوقی به ریاست رصد خانه اصفهان منسوب شد و به دستور وی در سال ۴۶۷ هجری قمری به همراه عده ای از دانشمندان به اصلاح تقویم موجود که به دلیل عدم مطابقت با فصل کشاورزی و زمان وصول مالیات دارای اشکالات فراوانی بود پرداخت.
تقویم اصلاحی خیام که بسیار دقیق است به ‘تقویم جلالی’ معروف شد که به عنوان دقیق ترین تقویم خورشیدی شهرت جهانی دارد و اکنون تقویم رسمی ایران است.
خیام پایه گذار هندسه تحلیلی نیز هست و برای حل معادلات درجه سوم و چند معادله از درجات بالاتر روشی جدید معرفی کرد و برای نخستین بار تعریفی از عدد حقیقی مثبت ارائه داد.
همچنین نظریه مثلث حسابی که بعدها ‘مثلث خیام پاسکال’ نام گرفت تا قرن نوزدهم در اروپا با نام خود خیام تدریس می شده است.
از خیام رساله های فلسفی به نامهای ‘فی الکون و التکلیف، فی الوجود، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل، ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا’ به جای مانده است.
در دوران خیام، شهر نیشابور شاهد منازعات فرقه های اشعریه، معتزله و اختلافات پر ستیز صاحبان قدرت، حنفیان و شافعیان بود و متعصبان آن دوران فلاسفه، حکما و حتی دانشمندانی همچون خیام را دهری و کافر قلمداد می کردند.
در سالیان اخیر به افتخار این دانشمند بزرگ نجوم و هیات یکی از حفره‌های ماه به نام عمر خیام نامیده شده است و در سال ۱۹۸۰ نیز سیارکی به نام وی نامگذاری شد.
وفات خیام را بین سالهای ۵۰۹ تا ۵۱۷ هجری قمری نوشته‌اند و مرحوم عباس اقبال آشتیانی در تحقیقی که درباره احوال خیام کرده است سال ۵۱۷ را صحیح ترین قول درباره سال وفات خیام برشمرده است. حکیم خیام نیشابوری در ۸۳ سالگی رخ در نقاب خاک کشید و به دیار حق شتافت.
منبع: ایرنا
