وقتی مدیرعامل وقت آب منطقه ای خراسان رضوی در سال ۹۸ و بعد از بارش های بهاری خوب آن سال مدعی صرفه جویی بیش از ۴۰۰ میلیون مترمکعبی آب در استان شد، بنا شد هیئتی از متخصصان آب دانشگاه فردوسی مشهد این ادعا را صحت سنجی کنند. بعد از گذشت چند سال این هیئت اعلام کرد به دلیل نبود مستندات کافی نمی توان این ادعا را تایید یا رد کرد. همان سال عده ای متأثر از بارش های مطلوب و سرریز شدن برخی سدها در استان و ذخایر خوب سد دوستی که به حدود یک میلیارد مترمکعب رسیده بود، اعلام کردند دوره خشکسالی اتمام یافته و وارد دوره ترسالی شدیم. البته دیری نگذشت و سال های ۹۹ تا ۱۴۰۲ سال به سال میزان بارش ها در استان تنزل پیدا کرد و شیب ذخایر سدها و آب های زیرزمینی ناقوس فرونشست زمین در دشت مشهد و استان را به صدا درآورد طوری که خراسان رضوی رکورددار کمترین بارش ها در کشور و بیشترین کسری مخزن آب در کشور در سال ۱۴۰۲ را به دست آورد. طی دو سال گذشته حجم آب پشت سدهای استان به کمتر از ۱۰ درصد رسید و به جرئت می توان گفت ۹۰ درصد از حجم حدود ۵ میلیارد مترمکعب مصارف استان از منابع زیرزمینی تأمین شد؛ زیرا آب های سطحی به دلیل نبود بارندگی و خشکی سدها به صفر تمایل پیدا کرده بود.در همین یکی دو سال مدیران آب و آبفا برنامه های زیادی برای جبران بی آبی اجرا کردند، نمونه بدون مطالعات دقیق مجوز برای حفر چاه های تأمین آب شرب در پارک ها و برخی مناطق شهری مشهد صادر شد، پروژه محمد رسول ا…(ص) برای ادغام شبکه و حتی پروژه انتقال آب غرب دشت مشهد آن هم بدون اجرای پروژه انتقال پساب و جایگزینی آن با چاه های کشاورزی غرب مشهد، این پروژه ها همگی «شلیک با پا» و شلیک مستقیم به آبخوان مشهد بوده که به ناچار و برای جلوگیری از بحران اجتماعی و تنش آبی در کلان‌شهر مشهد در حال اجرا هستند.در چنین شرایطی در گزارش استانداری خراسان رضوی درباره «۱۳۹ دستاورد شاخص اقتصادی، زیرساخت و عمران، فرهنگی و اجتماعی و سیاسی» در دوره سه ساله دولت خدمت در بخش مربوط به زیرساخت و عمران حوزه آب دستاورد قابل تأمل ذکر شده است؛ «صرفه جویی سالانه ۳۲۰ میلیون مترمکعب آب با اجرای ۱۰ پروژه تعادل بخشی آبی در سطح استان»این موضوع بهانه ای شد تا کمی دقیق تر به وضعیت آب های زیرزمینی و منابع آبی استان و تغییرات آن در سه سال گذشته بپردازیم. به همین دلیل سراغ گزارش های آب منطقه ای خراسان رضوی درباره وضعیت آب استان رفتیم که این گزارش‌ها مربوط به سال های آبی است. سال های آبی در بازه زمانی مهرماه دو سال متوالی محاسبه می شود. یعنی سال آبی ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ مربوط به وضعیت آبی استان در بازه زمانی مهرماه سال ۱۳۹۹ تا مهرماه ۱۴۰۰ است. ازآن جا که داده های آماری سال آبی جاری بعد از اتمام سال آبی یعنی مهرماه جاری قابل استخراج است، برای بررسی این دستاورد به سیمای آبی استان در سال های آبی «۱۳۹۹_۱۴۰۰» ، «۱۴۰۰-۱۴۰۱» و سال آبی «۱۴۰۱- ۱۴۰۲» مراجعه می کنیم.
افزایش میزان برداشت از آب های سطحی و زیرزمینی در ۳ سال گذشته
اولین شاخص مهم در این باره وضعیت برداشت و مصارف آبی استان به صورت سطحی و زیرزمینی در سه سال گذشته است. داده ها نشان می دهد در سه سال گذشته میزان مصارف آبی و برداشت آب از منابع آبی استان نه تنها «کاهش» پیدا نکرده بلکه افزایش هم داشته است. طوری که میزان کل آب برداشتی از منابع سطحی و زیرسطحی استان در سه سال گذشته از سال آبی ۱۴۰۰ که معادل ۴ میلیارد و ۷۶۹ میلیون مترمکعب بوده و در سال آبی ۱۴۰۱ به ۴ میلیارد و ۹۸۱ میلیون مترمکعب رسیده و در سال آبی گذشته یعنی ۱۴۰۱ میزان برداشت از آب های سطحی و زیرسطحی یا همان زیرزمینی به ۴ میلیارد و ۸۱۵ میلیون مترمکعب رسیده است. این یعنی در سه سال گذشته میزان برداشت ها نه تنها کاهش نداشته بلکه افزایش هم داشته است.
برداشت از منابع زیرزمینی ۱۳۶ میلیون مترمکعب افزایش داشته
شاخص بعدی میزان برداشت آب از آب های زیرزمینی است که به سه صورت برداشت از چشمه ها، قنات ها و چاه ها انجام می شود. داده های رسمی آب منطقه ای در سه سال گذشته نشان می دهد میزان کل برداشت آب از منابع زیرزمینی استان در سال آبی ۱۳۹۹ -۱۴۰۰ معادل ۴ میلیارد و ۲۵۰ میلیون مترمکعب بوده است که این میزان برداشت در سال آبی ۱۴۰۱ به ۴ میلیارد و ۴۵۲ میلیون مترمکعب رسیده و در سال آبی سال گذشته یعنی سال ۱۴۰۲ به ۴ میلیارد و ۳۸۶ میلیون مترمکعب رسیده است که این داده ها بیانگر آن است که میزان برداشت آب از منابع زیرزمینی در بازه زمانی سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ نه تنها کاهش نداشته بلکه ۱۳۶ میلیون مترمکعب هم بیشتر شده است. دلیل اصلی این موضوع کاهش شدید میزان منابع آب سطحی استان به‌خصوص کلان شهر مشهد در سال ۱۴۰۲ بوده طوری که سد دوستی در تا چند سال پیش ۷۰ درصد مصارف حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعبی مشهد را تأمین می کرد میزان آب این سد به کمتر از ۵ درصد هم رسید و برداشت آب از این سد تقریباً ممکن نبود.
همان طور که قبلاً ذکر شد ۸۰ درصد مصارف آبی استان در بخش کشاورزی انجام می شود، هرچند این مصارف سال های گذشته حدود ۸۵ درصد بوده و میزان مصارف آبی استان بیش از ۵ میلیارد مترمکعب بوده و طی این سال ها با مقابله با اضافه برداشت ها، مدیرت مصارف آب بخش کشاورزی و اجرای برخی برنامه ها مانند مسدود کردن چاه های غیرمجاز این مصارف کاهش یافته؛ اما واقعیت این است که در سه سال گذشته به دلیل خشکسالی و نبود بارش ها برداشت آب از چاه ها تا سقف پروانه ها انجام شده و گاه اضافه برداشت و حفر چاه های غیرمجاز را هم شاهد بودیم. این امری طبیعی برای کشاورزی است که تمام درآمد خانواده‌اش از کشاورزی تأمین می شود و چاره ای جز انجام کار غیرقانونی و حفر چاه غیرمجاز یا اضافه برداشت نداشته است که این اقدام مورد تایید روزنامه خراسان نبوده و نیست. با این حال داده های رسمی آب منطقه ای خراسان رضوی نشان می دهد میزان «برداشت واقعی» از چاه های عمیق و نیمه عمیق به صورت مجاز و غیرمجاز در بخش کشاورزی در سال آبی ۱۳۹۹ -۱۴۰۰ معادل ۲ میلیارد ۸۶۲ میلیون مترمکعب بوده که این میزان برداشت در سال ۱۴۰۱ به ۲ میلیارد و ۹۵۱ میلیون مترمکعب رسیده و در سال آبی ۱۴۰۲ به ۳ میلیارد و ۲۴۲ میلیون مترمکعب رسیده است. این در حالی است که در چند سال اخیر دولت و وزارت نیرو و آب منطقه ای به شدت برنامه مقابله با چاه های غیرمجاز و هوشمند سازی چاه های کشاورزی را عملیاتی کرده است ولی میزان برداشت آب از چاه های کشاورزی مجاز و غیرمجاز و عمیق و نیمه عمیق در استان از سال ۱۴۰۰ تا سال ۱۴۰۲ افزایش ۳۸۰میلیون مترمکعبی داشته که بخش عمده آن ناشی از اضافه برداشت از چاه های مجاز یا برداشت تا سقف پروانه های آبی است.
سخن پایانی
باید به صراحت اذعان کرد به رغم تلاش آب منطقه ای برای اجرای برنامه های تعادل بخشی و صرفه جویی، نمی توان واقعیت مصارف آبی استان را نادیده گرفت. خشکسالی و نبود بارش ها به صورت طبیعی تمام بخش ها به خصوص بخش آب شرب و کشاورزی را به سمت برداشت مجاز و غیرمجاز از آب های زیرزمینی سوق داده است. ناگفته پیداست که سطح آب منابع زیرزمینی در سه سال گذشته به شدت پایین رفته که در هیدروگراف های
آبخوان های استان و به خصوص مشهد این واقعیت کاملاً عیان است. داده های رسمی آب منطقه ای نیز مؤید افزایش برداشت و مصارف آبی استان در سه سال گذشته است. بنابراین طرح این موضوع که در سه سال گذشته سالانه ۳۲۰ میلیون و در مجموع حدود یک میلیارد مترمکعب صرفه جویی آبی در استان انجام شده کمی دور از واقعیت است. هرچند نمی توان منکر برنامه های تعادل بخشی بود ولی واقعیت خشکسالی و نبود بارش و نبود آب های سطحی اجازه چنین کاری را نمی دهد.
منبع : خراسان
